Controverses in Kroatië

Controversieel is een behoorlijk subjectief begrip: in Nederland zijn homoseksualiteit, drugs of prostitutie onderwerpen die in een stadsmuseum gewoon aan de orde kunnen komen. Maar voor buitenlandse bezoekers zijn deze onderwerpen wel bijzonder. “Dit kan alleen in Amsterdam” schreef iemand in het gastenboek van de tentoonstelling over prostitutie. En natuurlijk krijgen we ook negatieve commentaren. Zo waren er mensen die het niets vonden dat we een tentoonstelling maakten over hoofddoekjes. In het door en door katholieke Kroatië zijn deze onderwerpen heel wat problematischer. Het stadsmuseum van Zagreb had wel eens een foto van een Wehrmachtbordeel opgehangen, maar een hele tentoonstelling over prostitutie… De Kroatische collega’s waren zeer geïnteresseerd in de manier waarop bij ons tentoonstellingen tot stand komen, het samenwerken met groepen in de samenleving en de reacties van het publiek en de overheid. De afhankelijkheid van het stadsbestuur of ministerie van Cultuur is daar meestal groter dan hier. Een oudere collega in het Amsterdam Museum vertelde, toen ik vroeg naar voorbeelden van controverses in de geschiedenis van ons museum, dat het stadsbestuur in 1970 bezwaar had gemaakt, toen het Amsterdam (s Historisch) Museum een tentoonstelling wijdde aan de plannen rond de Nieuwmarkt en de aanleg van de oostlijn van de metro. Maar dat was ook de enige keer dat er vanuit het stadhuis commentaar kwam op de inhoud.

Geschiedenis teruggedraaid en omgedraaid

Het (niet) samenleven van verschillende culturen/nationaliteiten en de ‘homeland war’ zijn de heetste hangijzers in Kroatië. In het stadsmuseum van Zagreb is in een van de laatste zalen iets van de, in Zagreb nog relatief beperkte, gevolgen van de oorlogshandelingen te zien. Het is altijd heel goed en nuttig om Europa weer eens van de andere kant te zien en te horen hoe collega’s elders worstelen met het tonen van hun geschiedenis. Een van de conservatoren vertelt me hoe zij dankzij de serie ‘In Europa’ met Geert Mak, die in Kroatië op prime time werd uitgezonden, nu ook een ander beeld van Nederland heeft. Ze dacht dat het een ‘safe haven’ voor joden was, maar weet nu beter. In Zagreb is de geschiedenis weer teruggedraaid. Het beeld van Ban Jelačić, de 19de eeuwse gouverneur die een grotere onafhankelijkheid van de Kroaten tegenover de Hongaren bevocht, staat weer op zijn plaats op het centrale plein in de stad. Tito had het beeld in 1947 laten verwijderen en Tudjman plaatste het in 1990 terug. De geschiedenis is niet alleen teruggedraaid maar ook omgedraaid. Het standbeeld kijkt nu naar het zuiden, richting Servië in plaats van naar het noorden, richting Hongarije. Onderhuids speelt de oorlog nog steeds een rol. De taxichauffeur die me naar de stad bracht, vertelde meteen dat hij uit Sarajevo kwam. Na een paar jaar was hij met zijn gezin gevlucht naar München, waar hij, toen de oorlog afgelopen was, niet mocht blijven. Nu was hij maar weer opnieuw begonnen in Zagreb. Nog vaak komt hij met anderen uit Sarajevo samen, maar over de oorlog praten ze niet, alleen over de goede oude tijd voor de oorlog.

There is properly no history, only biography

Ik bezoek het bijzondere leuke en ontroerende Museum of Broken Relationships, dat na een aantal jaren als reizende tentoonstelling nu een (particulier) museum is in het oude stad van Zagreb. Het bestaat uit banale en bizarre voorwerpen met verhalen die door mensen uit de hele wereld na het verbreken van een relatie aan het museum geschonken zijn. En zo ontstaat een ‘collective emotional history’. Op een van de wanden staat bovenstaand citaat van de Amerikaanse schrijver Ralph Waldo Emerson. Olinka Vistica and Drazen Grubisic, uit wiens eigen verbroken relatie het museum ontstond, vertellen me dat de tentoonstelling al snel de landen van het voormalig Joegoslavië aandeed: Broken Hearts in Broken Countries. Ze waren benieuwd hoe mensen zouden reageren op allerlei objecten van de voormalige vijanden, maar de verwachte negatieve reacties bleven uit. Integendeel, de anonieme persoonlijke verhalen over verloren liefdes bleken een universele snaar te raken.

Met mijn collega en vriendin Zvjezdana Antos van het Etnografisch Museum in Zagreb ga ik het weekend naar haar vakantiehuis in Rovinj. Ze heeft net een artikel over het Museum of Brokenrelationships geschreven, waarin ze vertelt hoe het museum mensen een creatieve gelegenheid geeft om over een emotionele breuk te komen: door anoniem een voorwerp en verhaal erbij te doneren. Het is een voorbeeld van het soort tentoonstelling waar we allebei dol op zijn. In het museologische jargon wordt dat een co-creation genoemd. Een fijn gespreksonderwerp bij de door haar vader zelf gestookte rakije en de vers gevangen dorade.