#020today: Een bijzondere logée

Wat is er zo bijzonder aan dit kleine schilderij? Vanuit het halfduister kijkt ze ons aan, deze jongedame. Maar wat gaat er in haar om? Kijkt ze wel echt - of is ze eigenlijk meer in gedachten verzonken en is haar blik daarbij toevallig even op ons gericht? En wat zou er in dat gesluierde hoofd omgaan: berusting en verdriet om een overleden kind, liefde voor de man die haar schildert of misschien een combinatie van gevoelens? Is het dan wel zo gepast om naar haar te blijven kijken? Het zijn deze vragen die het schilderij oproept, de spanning tussen kijken en bekeken worden, die het zijn buitengewone kwaliteit verschaft.

Vergelijken wij de jonge vrouw met de zekere afbeeldingen van Saskia van Uylenburgh, dan kan er nauwelijks twijfel bestaan over de identificatie. Dat er wat omzichtig over wordt gedaan, komt doordat het hier een zogeheten 'tronie' betreft, een niet in opdracht vervaardigde kop. Saskia poseerde kosteloos en stond daarom regelmatig model voor haar man. In tronies als deze kon Rembrandt altijd meer experimenteerlust aan de dag leggen dan in zijn officiële portretten uit dezelfde periode. Zo stond het hem vrij om het penseel op verschillende wijzen te hanteren.

Het Rembrandt Research Project (RRP) had in 1989 een probleem met de toeschrijving aan Rembrandt vanwege een verschil in stijl tussen de kop en de sluier. RRP-lid Ernst van de Wetering geloofde toen echter al in volledige eigenhandigheid. Voor Arthur Wheelock, conservator in de National Gallery of Art, waren de opmerkingen van het RRP aanleiding om te suggereren dat Rembrandt aan dit werk is begonnen kort na zijn huwelijk met Saskia in 1634, maar dat hij het paneel vervolgens enige tijd in het atelier heeft laten staan voordat hij de sluier erbij schilderde. Van de Wetering stelt daar tegenover dat het in één keer tot stand is gekomen en dat de kunstenaar bewust twee verschillende penseelvoeringen heeft gehanteerd om zo het effect te bereiken van belichting van een hoofd dat deels door een sluier wordt bedekt. De kop is inderdaad minder gedetailleerd uitgewerkt dan de sluier. De voorstelling is geschilderd op populierenhout, een drager die van Rembrandt verder alleen bekend is uit de jaren 1639-’41. Om die reden dateert Van de Wetering het stuk omstreeks 1639-’40.

Hoe langer ik nu met dit innemende schilderij wordt geconfronteerd, hoe meer ik geneigd ben mij bij deze laatste mening aan te sluiten. De positie van het hoofd, enigszins gebogen, met de blik iets onder de sluier door, lijkt mij namelijk lastig te verklaren wanneer het werk in twee etappes tot stand zou zijn gekomen. Onnodig te melden dat ook ik volledig overtuigd ben van de eigenhandigheid van dit prachtige werk. Het is namelijk typisch Rembrandt om te spelen met beweging: de jonge vrouw komt juist in beeld en wendt zich even tot de beschouwer. De bolling in de sluier geeft dat korte moment aan, evenals het feit dat ze niet precies in het midden van de voorstelling is geplaatst. Ik kan mij geen medewerker in Rembrandts werkplaats voorstellen die dit effect met zoveel raffinement had kunnen bereiken.

De komende twee jaar kunnen wij ons allen heerlijk afvragen voor wie Saskia’s mysterieuze blik eigenlijk is bestemd en wat haar stemming is. Het antwoord is aan de museumbezoekers! Saskia logeert bij ons in Amsterdam DNA.